Cymdeithas y Cyn-fyfyrwyr
Hanes Cymdeithas y Cyn-fyfyrwyr
Erbyn 1892, roedd nifer myfyrwyr Coleg Prifysgol Cymru Aberystwyth wedi tyfu i oddeutu 350, yr oedd rhyw 150 ohonynt yn fenywod. Roedd nifer cynyddol o “gyn-fyfyrwyr” ac yn 1880, ffurfiwyd Clwb Coleg Aberystwyth yn Rhydychen. Roedd Tom Ellis, a ddaeth yn aelod seneddol y Sir, a Thomas Francis Roberts a ddaeth yn Brifathro’r Brifysgol yn 1891, ymhlith yr aelodau. Roedd Ysbryd Aber yn amlwg yn barod.
Byddai cyn-fyfyrwyr ​a oedd yn dychwelyd i Aberystwyth yn ymgynnull yn anffurfiol gan ymuno’n hwylus ym mywyd cymdeithasol y myfyrwyr presennol. Yn Chwefror 1892, anfonwyd llythyr gan gyn-fyfyrwyr a oedd yn dal i fyw yn Aberystwyth at ryw 850 o gyn-fyfyrwyr, yn eu gwahodd i Aduniad ar Ddydd Gŵyl Dewi. Wrth chwilio trwy Gofnodion y Gofrestr am y rhai a lofnododd y llythyr hwn, gwelwn fod y rhan fwyaf ohonynt yn dod o Aberystwyth neu o fewn 30 milltir i’r dref, felly mae eu cynnig i helpu i drefnu llety ar gyfer myfyrwyr eraill yn ddealladwy. Fodd bynnag, roedd un yn dod o Ystalyfera ac un arall yn dod o Drecastell. Diddorol hefyd yw darllen y cofnod o swyddi tadau’r myfyrwyr yn y cofrestri, a oedd yn cynnwys Ffermwyr, Groseriaid a Chryddion, yn ogystal â Masnachwr Coed, Capten Llong, Sarsiant yr Heddlu, Cigydd, Bragwr a Chrwner y Sir. Cafodd y gwahoddiad dderbyniad da, a daeth rhyw 300 o fyfyrwyr presennol a chyn-fyfyrwyr, staff ac aelodau o’r Cyrff Llywodraethu i’r swper a gynhaliwyd ar Ddydd Gŵyl Dewi 1892 lle cafwyd llwncdestunau ac areithiau niferus, ac adloniant yn y Neuadd Arholiadau.
​
Drannoeth, daeth y cyn-fyfyrwyr ynghyd eto a chytuno i sefydlu Cymdeithas ffurfiol. Penodwyd Tom Ellis yn Llywydd a pharhaodd yn y swydd nes ei farwolaeth annhymig yn 40 oed yn 1899. Penodwyd y Prifathro T. F. Roberts yn Is-lywydd. Yn ddiweddarach, comisiynodd CCF y portread o T F Roberts a ddangoswyd yn gynharach, ar gyfer y Coleg. Bu farw yn 1919 ac yntau’n 57 oed yn unig.
Amcan cyhoeddedig cyntaf y Gymdeithas oedd dileu Dyled y Coleg o ran yr adeiladau, swm o £8000 neu oddeutu hynny a fyddai’n werth ychydig llai na £1 miliwn heddiw. Nodau’r Gymdeithas oedd bod yn gorff gwirfoddol a oedd yn annibynnol ar y Brifysgol, hyrwyddo lles y Coleg a galluogi cyn-fyfyrwyr i gadw mewn cysylltiad. Cytunwyd hefyd i gynnal Aduniad Blynyddol. Mae’r nodau hynny yn parhau mewn egwyddor hyd heddiw a chynhaliwyd Aduniad Blynyddol CCF ym Mehefin 2019 ar y cyd â dathliadau canmlwyddiant Interpol a Gorsaf Bridio Planhigion Cymru (IBERS bellach). Roedd cynlluniau i gynnal aduniad 2020 i ddathlu hanner canmlwyddiant yr Adran Gyfrifiadureg, ynghyd â chanmlwyddiant Dysgu o Bell ond bu’n rhaid gohirio’r dathliadau oherwydd COVID-19.
Wrth reswm, ni chynhaliodd CCF aduniadau ffurfiol yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, ac roedd yr un a gynhaliwyd yn 1919 yn ​benodol i goffáu’r meirwon.
​I ddathlu Jiwbilî’r Brifysgol yn 1922, lansiodd CCF apêl ar gyfer Undeb Myfyrwyr, gan gynnig y geiriau canlynol o gyfiawnhad:-
“… Bu llawer o gyn-fyfyrwyr yn teimlo ers amser maith yr hoffent wneud cyfraniad – yn bersonol ac yn gorfforaethol ar yr un pryd – nid fel tâl, ond fel cydnabyddiaeth o’r ddyled sydd arnynt i “Aber”. Mae’r Rhyfel wedi cyffroi llawer o atgofion dwys a llawen, am oriau yn y “Cwad” ac ar y “Prom”. Prin yw’r colegau amhreswyl lle bydd myfyrwyr yn profi’r fath gyfeillgarwch cryf, ac mae Aduniadau’r Pasg yn brawf o ddyfnder a natur barhaus y cyfeillgarwch hwnnw ... Prif swyddogaeth Undeb yw bod myfyrwyr yn addysgu myfyrwyr, ac nid yw’r addysg honno’n llai effeithiol am ei bod hi’n digwydd yn ddiarwybod ac yn gymysg â mwynder. Prin y gellir gorbwysleisio pwysigrwydd cyfraniad yr Undeb yn Rhydychen a Chaergrawnt, Glasgow a Chaeredin. Yn neuaddau trafod yr Undebau hyn, bu sawl gŵr a ddaeth wedyn yn arweinydd cenhedlaeth ym myd gwleidyddiaeth ac ysgolheictod, yn miniogi’i ddeall ar lwyfan cyhoeddus; yno bu myfyrwyr yn ysmygu ac yn cyd-chwarae mewn ystafelloedd clwb, gan ddysgu goddefgarwch a datblygu’n gymeriadau mwy cytbwys. Ni all y rheiny sy’n fwyaf cyfarwydd â cholegau Cymru lai na gofidio bod ein myfyrwyr, hyd yma, wedi cael eu hamddifadu o’r meysydd gwych hyn ar gyfer meithrin dinasyddiaeth a dyngarwch.
…. Bydd yr adeilad hwn yn cynnwys neuadd ganolog, gan gynnig cyfleusterau llawn ar gyfer cyfarfodydd, dadleuon, cyngherddau a chynhyrchu dramâu. Bydd ystafelloedd darllen hefyd, ac ystafelloedd ysgrifennu, ystafell ysmygu ac ystafell fwyta. Neilltuir rhan o’r Undeb ar gyfer dynion a rhan ar gyfer y menywod, a bydd rhan ohono i’r ddau ryw ... Dylai’r Undeb gynnwys cofebau personol i’r ddau Brifathro. Credwn hefyd y byddai’r Undeb, trwy gofio’r sylfaenwyr, yn fath gorau o goffa i’r Cyn-fyfyrwyr a fu farw dros eu gwlad. Credwn, pe baent yma o hyd, y byddent yn croesawu’r ymdrech hwn i gynnig cyfleoedd helaethach am gyfeillgarwch a hamdden, nac y cawsant hwy eu hunain, i’r cenedlaethau o fyfyrwyr sydd i ddod”.
​
​Prynwyd yr Ystafelloedd Cynnull ym Maes Lowri yn Undeb Myfyrwyr yn 1922 a chafodd y cofebau, a rhai eraill a oedd yn berthnasol i CCF, eu gosod ymhen hir a hwyr yn y Cwad yn yr Hen Goleg. Trawsgludwyd Undeb y Myfyrwyr yn ffurfiol i’r Coleg yn 1936. Agorodd adeilad newydd Undeb y Myfyrwyr ar gampws Penglais yn 1970.
​
Bu’r Brifysgol yn dathlu’r trigain yn 1932, ac yn ei ymateb i lwncdestunau mewn cinio dathlu, bu’r Athro Edward Edwards yn dadansoddi “Ysbryd Aber” ac yn ei esbonio. Dywedodd “Un rheswm drosto, yn fy marn i yw, yw’r berthynas ddeallusol glos sy’n bodoli rhwng y myfyrwyr a’r staff ... tref fach yw Aberystwyth ... Felly, pan ddaw’r myfyrwyr yma, byddant yn ffurfio eu cymdeithas eu hunain. Bydd ganddynt eu cyfarfodydd min nos, eu cae pêl-droed ... “Consti”; Pen Dinas; a’r prom hyfryd – lle byddant yn “Cicio’r bar” ... a bydd y “Cwad” ganddynt ... Drwy gymysgu’r rhain i gyd gyda’i gilydd, rhoir i ni “Ysbryd Aber”.
​
Yn 1934, dosbarthwyd llythyr i sefydlu Cangen o CCF yn Aberystwyth. Gwahoddwyd y darpar aelodau i ddod â’u “gŵr neu wraig” os oedd un ganddynt “a chyfrannu chwecheiniog tuag at gostau coffi a bisgedi”. Mae’r gangen hon yn dal i gyfarfod yn rheolaidd dros baned o goffi ac yn trefnu gweithgareddau yn ystod y flwyddyn, yn ogystal â chefnogi’r prosiect i drawsgrifio’r cofrestri cynnar mewn cyfarfodydd wythnosol.
​
Yn 1935 gwahoddwyd CCF i enwebu dau aelod i wasanaethu ar Gyd-bwyllgor y Coleg a’r Myfyrwyr a oedd yn gyfrifol am redeg Undeb y Myfyrwyr, y Caeau Athletau a’r Cynllun Meddygol. Roedd hwn yn gam arloesol gan y Brifysgol, a oedd yn cydnabod diddordeb parhaus CCF mewn llesiant myfyrwyr.
​Roedd y ddadl fawr ar ddechrau’r 1930au yn ymwneud â’r angen am gyllid i ehangu’r coleg ar dir ar Riw Penglais a gynigiwyd iddo gan y Dr Joseph Davies Bryan, cyn-lywydd CCF. Roedd amharodrwydd i adael y ‘Coleg ger y Lli’ ar y pryd, a bu’n anodd codi arian ar gyfer yr Adeiladau Newydd. Yn 1935 fodd bynnag cynigiodd yr Arglwydd Davies hyd at £10,000 o arian cyfatebol (gwerth bron i £710,000 heddiw) pe gallai CCF gasglu rhoddion cyn pen y deng mlynedd ddilynol. Erbyn 1944, cyrhaeddodd CCF y targed o ran yr arian cyfatebol. Roedd hwn yn gyflawniad sylweddol o ystyried bod cyflogau’r mwyafrif o fyfyrwyr a oedd yn gweithio rhwng y ddau ryfel byd yn fach, a bod yr ail Ryfel Byd wedi torri ar draws hynny hefyd. Unwaith eto, daeth y teyrngarwch a’r ymrwymiad i’r Coleg a nodweddai Ysbryd Aber i amlygrwydd.
​
Pan agorwyd Pantycelyn, sef y neuadd breswyl bwrpasol gyntaf ar gyfer y dynion ar Riw Penglais yn 1951, roedd y broses o symud o’r Coleg ger y Lli i’r Coleg ar y Bryn wedi cael ei thraed dani. Ni fu ymdrechion CCF i godi arian mor llwyddiannus ag y buont yn y gorffennol. Yn 1958 gwnaed apêl benodol ar gyfer campfa a neuadd chwaraeon newydd ac yn y pen draw, cyllidwyd tua hanner costau’r ganolfan newydd a agorodd yn 1964 gan CCF. Er mwyn ceisio hybu diddordeb pellach mewn cefnogi’r campws newydd, cynhaliwyd Aduniad CCF ar gampws Penglais yn 1964, gyda llety’n cael ei gynnig i’r rhai a oedd yn bresennol yn Neuadd Pantycelyn. Daeth Pantycelyn yn Neuadd Gymraeg yn 1974 ac fe’i hailagorwyd ym Medi 2020, ar ôl gwaith adnewyddu helaeth.
​
Cyfrannodd aelodau CCF at gost Capel “dros dro” y Coleg, a agorwyd yn 1970. Dywed y daflen wreiddiol a ddathlai agoriad y Capel fod “cynllun datblygu’r Coleg ar gyfer campws Penglais yn cynnwys Capel parhaol ar gyfer y Coleg, y gobeithiwn y caiff ei adeiladu heb lawer o oedi”. Fodd bynnag, ni ddaeth adeilad arall i’r golwg, ac mae’r Capel bellach yn ystafell Ffydd, a gafodd sylw ar raglen Songs of Praise o Aberystwyth yn 2019. Yn Awst 1971, agorwyd y Neuadd Fawr ac adeilad newydd Undeb y Myfyrwyr yn swyddogol. Dyma oedd gan y Dirprwy Ganghellor, yr Arglwydd Morris o Borth-y-Gest​ i’w ddweud:- “Rwy’n sicr bod y rhai na chafodd y fraint o ddod i’r coleg hwn wedi sylwi bod gan ei gyn-fyfyrwyr yn eu meddiant a’u hetifeddiaeth fath arbennig iawn o deyrngarwch nad oes modd ei ddadansoddi’n fanwl-gywir, ond y mae modd ei ddisgrifio, a’i ddeall, fel Ysbryd Aber. Mae’n hofran fel angel gwarcheidiol, yn coleddu anrhydedd y coleg ac yn barod i drechu pob ymosodwr ... Mewn rhai trefi prifysgol, mae perygl o wrthdaro neu elyniaeth rhwng y dref a’r coleg ... Mae Aberystwyth yn ymfalchïo yn y Coleg ac mae’r Coleg yn gryfach am ei fod yn rhan o wead y dref. Bu’r ddwy ochr yn cydweithio er lles y naill a’r llall gan ymfalchïo yn ei gilydd”.
​
Yn yr un seremoni, cyfeiriodd y Prifathro, Syr Goronwy H. Daniel, at y ffaith fod “y Coleg wedi cael anhawster i gyllido cloch y clochdy ... Mae ein dyled yn fawr i Gymdeithas y Cyn-fyfyrwyr am rodd o £900 i dalu am y gloch hon. Mae ei chyfraniad yn enghraifft arall o’r cysylltiadau cryf sy’n rhwymo ein cyn-fyfyrwyr i’r Coleg.”
​
Aelod pwysig o CCF yn fwy diweddar oedd Emrys Wynn Jones. Bu’n Gofrestrydd Prifysgol Aberystwyth yn ogystal ag yn gyn-fyfyriwr a bu’n gyfrifol am sefydlu Archif y Gymdeithas, ac am y trefniadau gwych sy’n sicrhau’i bod ar gael trwy’r Llyfrgell Genedlaethol. Yn 1992, ysgrifennodd hanes CCF yn y gyfrol “Fair may your future be” (sy’n ddyfyniad o Gân Coleg Aberystwyth a ysgrifennwyd yn 1895).
Dathlwyd canmlwyddiant CCF yn 1992 gyda gwahanol giniawau a dawnsfeydd. Agorwyd arddangosfa “Canrif o fywyd myfyrwyr!” a luniwyd gan y Dr a Mrs W J Anthony Jones gan Lywydd y Coleg. Cynhaliwyd cyngerdd yn y Neuadd Fawr ar 25ain Mawrth ar gyfer perfformiad cyntaf “In Arcadia” gan y cyfansoddwr a’r cyn-fyfyriwr William Mathias. Mewn llythyr a ysgrifennwyd ar ôl y digwyddiad, dywedodd “Cerddoriaeth, Hen Ffrindiau ac Aber ar ddiwrnod gwyntog – beth mwy y gallai dyn ofyn amdano? ... Yn sicr, mae “Arcadia” wedi magu’i fywyd ei hun – ond caiff ei gysylltu ag Aberystwyth am byth.” Lansiwyd Apêl Canmlwyddiant CCF a bu’r arian a godwyd yn ei sgil yn fodd i agor Labordy Iaith newydd maes o law yn 1998.
​
Lansiwyd Prom – y Cylchgrawn Alumni yn 1992 pryd y ffurfiwyd Swyddfa Datblygu a Chysylltiadau Alumni (DARO) y Brifysgol. ​Mae CCF yn gwerthfawrogi’r berthynas agos sydd rhyngddi a’r swyddfa hon, a’r cymorth y mae’i staff yn ei roi i’r Gymdeithas. Rydym yn cydweithio’n agos bellach ar gynlluniau newydd, cyfathrebu â’r aelodau a’n digwyddiadau arferol fel yr Aduniad Blynyddol, yr Eisteddfod Genedlaethol a Sioe Frenhinol Cymru. Mae canghennau CCF yn weithgar o hyd yn Aberystwyth, Caerdydd, Llundain, Bangor a Gogledd Cymru, a Malaysia.
​
Cafwyd addewid o roddion gan aelodau CCF i Brosiect yr Hen Goleg ac mae codi arian hael yn dal i ddigwydd ar gyfer ysgoloriaethau a bwrsariaethau myfyrwyr a chynlluniau eraill. Mae aelodaeth graidd CCF yn cynnwys 9500 o Aelodau Oes llawn, ond mae’r holl alumni ers 2017 wedi cael eu cofrestru yn Aelodau Cysylltiol sy’n cael negeseuon am ddigwyddiadau os bydd angen. Credwn fod rhyw 93,000 o gyn-fyfyrwyr ar ôl felly mae digon o Ysbryd Aber o gwmpas o hyd.